به گزارش خبرگزاری نوتیفیکیت مهرداد حجتی در اعتماد نوشت؛ یک سال پیش از انقلاب اتفاقی در تهران افتاد که همه پایتخت را تکان داد. اتفاقی که در «انستیتو گوته» رخ داد. هجدهم تا بیست و هفتم نوتیفیکیت ۱۳۵۶ به همت کانون نویسندگان ایران و همکاری انجمن روابط فرهنگی ایران و آلمان به مدت ده شب ۶۰ نویسنده و شاعر ایرانی با گرایش های مختلف البته عمدتا چپ در آن مکان سخنرانی کردند و این چنین جو امنیتی آن زمان را برای نخستین بار به شکل جسورانه ای شکستند! شب هایی که به «شب های شعر گوته» معروف شد. نویسندگان علیه «فضای اختناق و سانسور حاکم در کشور» شعر خواندند سخنرانی کردند و توسط انبوه مخاطبان تشویق شدند.
آن اتفاق بی سابقه بود. هیچ گاه تا پیش از آن این گونه نویسندگان فرصت سخنرانی در حضور مخاطب انبوه (ده هزار نفره) را نیافته بودند. اگر هم فرصتی دست داده بود عمدتا در محیط های محدود و جمع های محدودتر بود. حالا اما جمعیت کثیر حکایت از شرایطی تازه داشت. استقبالی که بارندگی گاه و بی گاه هم آن را از سکه نینداخته بود! مثل شب سوم (بیستم آذر ۵۶ ) که بهرام بیضایی سخنرانی کرده بود. او به ریشه های اجتماعی و مردمی سانسور اشاره کرده بود و از تلاش هنرمندان در شرایط تحت فشار و سانسور گفته بود؛ این که درنتیجه فشار هنرشان «گره دار» و «کمپلکسه» می شود. او گفته بود سزا نیست هنرمند از جایی یا گروهی تبعیت کند بلکه او «احتمالا قراره نیازهایی رو بگه که جمع نمی دونه بهش احتیاج داره.» بیضایی سخنش را چنین به پایان برده بود که اگر قرار است دستگاه دولتی هم از آزادی سخن بگوید و «ما» هم آن گاه «من یک کمی راجع به این آزادی مشکوکم»!
آن شب هوشنگ گلشیری مجری مراسم بود. او بهرام بیضایی را به پشت میکروفن فراخوانده بود. بیضایی هیچ نوشته ای در دست نداشت. هیچ متنی را از پیش آماده نکرده بود. او سال ها بعد در گفت وگو با ماهنامه «اندیشه پویا» (در سال ۱۳۹۵) گفته بود: «نوشته آماده ای نبود. به شادروان به آذین [رئیس کانون نویسندگان و از بانیان آن مراسم] گفتم می خواهم درباره فشار بر نمایش چیزی بگویم و به ویژه چشم انداز بسته نمایش شهرستان ها. اما با پرخاش های تندی که بر کارگاه نمایش و تئاترهای جشن هنر در سخنرانی ها شد دیدم درواقع می گویند چرا فشار بر نمایش کم است و چرا حکومت سانسورهای خواسته ما را اعمال نمی کند! همان جا از خودم پرسیدم آیا ما از آزادی دفاع می کنیم یا آزادی می خواهیم برای سانسور دیگران؟»
شاید به همین خاطر متن و صدای آن سخنرانی بارها دست به دست شده بود. تاثیر سخنان بیضایی به قدری بود که حتی سخنرانان شب های بعد را هم تحت تاثیر قرار داده بود. باقر مومنی در شبِ پنجم با ارجاع به سخنان آن شب به تفسیر و تشریح سخنان بیضایی پرداخته بود. درحقیقت بیضایی «یکی از متین ترین و محققانه ترین سخنرانی های ده شب را ایراد کرده بود.»
محمدعلی سپانلو اهمیت سخن بیضایی در میان سخنرانان دیگر آن ده شب را این گونه تفسیر کرده بود: «برخلاف بعضی از سخن گویان که عقیده ای سوای اکثریت جمعیت داشتند لکن به احترام یا ملاحظه آنان می کوشیدند از کنار قضایا بگذرند این یکی [یعنی بیضایی] مستقیما به قلب موضوع می زند یعنی آشکارا از خود شنوندگان انتقاد می کند. اگر این سخنرانی نبود امروزه پس از گذشت سال ها به نظر می آمد که هیچ کس از تعبداتی که جمعیت بر سخنران ها تحمیل کرد ناراضی نبوده است.»
اما نعمت آزرم سخنان بیضایی را خطاب به سعید سلطان پور دانسته بود که چند سال پیش تر نمایش «سلطان مار» بیضایی را سخت نکوهیده بود و در ۱۳۴۸ به همراه گروهی به نمایش سلطان مار او یورش برده بود! اسماعیل خویی نیز همچون آزرم نظر بیضایی را درخصوص همدستی روشنفکران با سانسور تایید کرده بود. اما گفته بود بیضایی بر نکته ای دیگر تکیه کرده است: «آن چه بهرام جان بیضایی بر آن تکیه دارد و به گمان من هم حق با او است هم نوا شدن روشنفکران با برخی جنبه های عوامانه زندگانی مردمان است.»
محمدعلی سپانلو در همان ماه های نخست پس از پیروزی انقلاب در تیرماه سال ۱۳۵۸ هنگامی که گروهی از انقلابیون مذهبی به نمایش روی صحنه «عبّاس آقا کارگر ایران ناسیونالِ» سعید سلطان پور یورش بردند تا بساط آن را برچینند در گفت وگویی با هفته نامه «تهران مصور» شماره ۲۳ ۸ تیر ۱۳۵۸ گفته بود: «… اختناق مانع اصلی رشد ادبیات و فرهنگ است. دیدید که نمایش عباس آقای سلطان پور را چطور به هم زدند. هرچند سلطان پور نباید اعتراضی داشته باشد زیرا خود او چند سال پیش دسته ای گرد خود جمع کرده بود و به تئاترها حمله می کرد و نمایش ها را برهم می زد. ظاهرا از نظر روش سلطان پور نباید اعتراض کند اما به هر حال حمله به سالن نمایش چه از سوی سلطان پور و چه از سوی دیگران کاری نادرست است.»
در حقیقت بیضایی یک سال پیش از انقلاب و دو سال پیش از یورش به نمایش «عباس آقا کارگر ایران ناسیونال» به نویسندگی و کارگردانی سعید سلطان پور از خطر «تندروی» یا «انقلابی گری» روشنفکران هشدار داده بود که ممکن است همان تندروی ها روزگاری گریبان خود روشنفکران را بگیرد. سخنان بیضایی از بسیاری جهات حایز اهمیت بود. او درحقیقت یک سال پیش از انقلاب عاقبت رفتار انقلابی روشنفکران را دیده بود. رفتاری که قرار بود یقه خودشان را بگیرد و آن ها را خانه نشین یا زندانی کند. چنان که شد. سعید سلطان پور در شمار نخستین هنرمندانی بود که بازداشت و زندانی شد. او در شب عروسی اش بازداشت شده بود با این تضمین که او را تا دو ساعت بعد سالم باز خواهند گرداند. اما او هیچ گاه بازنگشت. کانون نویسندگان هم پس از مدتی کشمکش و اختلاف داخلی دچار تفرقه شد. محمود اعتمادزاده (به آذین) سیاوش کسرایی هوشنگ ابتهاج (سایه) فریدون تنکابنی و محمدتقی برومند از کانون نویسندگان اخراج شدند! آن ها پس از نامه ای که در حمایت از عمل انقلابی دانشجویان پیرو خط امام در اشغال سفارت امریکا نوشتند از کانون اخراج شدند.
محمدباقر پرهام در رابطه با رفتار رئیس پیشین کانون (محمود اعتمادزاده – به آذین) پس از واقعه اشغال سفارت آمریکا به دست دانشجویان گفته بود: «آقای به آذین را می دیدیم که در معیت آقایان سیاوش کسرایی هوشنگ ابتهاج فریدون تنکابنی و برومند (که چهار تن اخیر معمولا یک قدم عقب تر از به آذین حرکت می کردند) ناگهان وارد کانون می شدند و به آذین خطاب به ما پنج تن عضو هیات دبیران که تشکیل جلسه داده و به کار خود سرگرم بودیم فریاد می کشید و می گفت: «شما این جا نشسته اید؟» ما هاج و واج می پرسیدیم کجا باید بنشینیم آقای به آذین؟ و او در جواب انگشتش را به سمت سفارت امریکا می گرفت و می گفت: «آن جا سفارت آمریکا. خلق آن جاست و شما این جا نشسته اید؟»
منظور باقر پرهام از هیات دبیران خودش و چهار تن دیگر احمد شاملو غلامحسین ساعدی محسن یلفانی و اسماعیل خویی بود که رای به اخراج به آذین و چهار تن دیگر داده بود. او البته به همراه همان چهار تن در نامه ای جداگانه اما خطاب به دانشجویان اشغال کننده سفارت (دانشجویان پیرو خط امام) از عمل انقلابی آن ها حمایت کرده بود!
شاید بهرام بیضایی در آن شب بیستم مهرماه ۵۶ جزئیات وقایع آینده را پیش بینی نکرده بود. اما از ماهیت رفتارهای عوامانه و تنگ نظرانه در میان روشنفکران پرده برداشته بود. او سخنش را آن شب این گونه به پایان برده بود: «احتمالا ما هم از نویسنده نمی خواهیم که واقعیت را بگه. ما هم علاقه مندیم که نویسنده آن چه مصلحته بگه منتها مصلحت ما البته فرق می کنه. به این ترتیب ما هم به نوعی نویسنده را تعیین می کنیم. این هردو نادرسته. آن چه دستگاه و دولت و دستگاه نظارت تعیین می کنه و آن چه ما به عنوان عکس العمل تعیین می کنیم. درست این نیست که ما بخواهیم که نویسنده آن چه ما می خوایم بگه درست اونه که بگذاریم نویسنده آن طور که فکر می کنه بگه و ما هم خودمون شخصا فضایی به وجود میاریم که توش بتونیم آن چه رو که فکر می کنیم بگیم. احتمالا فکرهایی که در زمینه با هم مساوی اند یکی اند ولی طرز بیان استقلال فکر یا احتمالا جلوتر بودن یا بینش شخصی درش فرق کنه. شما نخواهید که یک هنرمند در پشت سر گروه و قافله بیاد. اون احتمالا قراره که جلو بره. اون احتمالا قراره نیازهایی رو بگه که جمع نمی دونه بهش احتیاج داره. احتمالا این درست نیست که ما بخواهیم یک نویسنده اون چیزی رو بگه که ما می خواستیم. اون کافی نیست. نویسنده باید یک چیزی بیش تر از اون رو بگه که ما می خواستیم. اون باید یه چیزهایی رو بگه که ما نمی دونیم می خوایم. خب در این صورت من فکر می کنم که به این نوع طرز فکر متعلقم. فکر می کنم اگر این شست وشو باید در فضا اتفاق بیفته یک مقدار هم باید در ما اتفاق بیفته. ما باید این احساس رو بکنیم که کلمات معیارها اصطلاحاتی که به کار می بریم به خصوص کمی فرسوده شدند از وقتی همه به کار بردن. کلمه ای که از دستگاه دولتی تا روشنفکر معاصر همه به کار می برند به من حق بدید که نسبت به اون کلمه ها یک کمی مشکوک باشم. اگر قرار است که دستگاه های دولتی هم مسئولیت بگه و ما هم بگیم من یک کمی به اون مسئولیت مشکوکم. اگر قراره که او هم راجع به آزادی صحبت بکنه و ما هم من یک کمی راجع به این آزادی مشکوکم. متشکرم.»
اینکه روشنفکران گاه با فرو غلتیدن به ورطه احساسات خود نیز دچار عوام زدگی می شوند نکته قابل تاملی است. نکته ای که می توان مصداق های آن را در همان روزها و ماه های نخست انقلاب دید. آن ها با هر هیاهویی به هیجان می آمدند. با هر تلاطمی بالا و پایین می رفتند و با موجی دچار نوسان می شدند. تاریخ می گوید یکی از سرچشمه های انقلاب همان «ده شب» بود. «ده شب گوته» که جماعت کثیری را هر شب گرد می آورد. با سخنرانی های مهیج آن ها را به هیجان می آورد و سپس همان طور هیجان زده آن ها را روانه خیابان می کرد. یرواند آبراهامیان در کتاب تاریخ ایران مدرن می گوید: «به دنبال برگزاری ده شب شعر توسط کانون به تازگی احیاشده نویسندگان ایران و انستیتو گوته در نوتیفیکیت ۱۳۵۶ نویسندگان که همگی از مخالفان سرشناس بودند به انتقاد از رژیم پرداختند و نهایتا در شب پایانی این برنامه شرکت کنندگان همگی به خیابان ریختند و با پلیس درگیر شدند. در این تظاهرات یک دانشجو کشته و هفتاد نفر زخمی و بیش از یکصد نفر دستگیر شدند. اعتراضات در تهران طی ماه های بعد به ویژه در روز ۱۶ آذر ادامه یافت. افراد دستگیرشده در این اعتراضات به دادگاه های غیرنظامی سپرده شدند که یا آزاد شدند یا محکومیت های سبکی گرفتند. این اقدام عملا در حکم پیام آشکاری برای دیگران از جمله طلاب حوزه علمیه قم بود.»
روشنفکران شعله های انقلاب را یک سال پیش از انقلاب برافروخته بودند. شعله هایی که قرار بود چند سال بعد دامان خودشان را بگیرد. آیا روشنفکران (نویسندگان و شاعران) حق داشتند اندیشه دیگران را محدود کنند؟ خود در نقش سانسورچی ظاهر شوند و افکار دیگران را سانسور کنند؟ اتفاقی که چند سال پیش در جشن هنر شیراز رخ داده بود و گروهی از روشنفکران در برابر روشنفکران دیگر صف کشیده بودند و آن ها را با این اتهام که آثار مورد پسند دولت می سازند به ریشخند گرفته بودند و خواهان تخطئه آن ها از سوی دیگر هنرمندان شده بودند! همان رفتاری که سال ها بعد در دهه ۶۰ و ۷۰ به گونه ای دیگر رخ داد و هنرمند (یا به عبارتی شبه هنرمند) در برابر هنرمند ایستاد و او را تخطئه و بایکوت کرد. گروهی نزدیک و موافق دولت و گروهی منتقد دولت. پیش از آن که سانسور دولتی با روشنفکران و هنرمندان مقابله کند خود روشنفکران و هنرمندان با خودشان مقابله کرده بودند! شبه روشنفکران و شبه هنرمندانی که از جایگاه هنر و اندیشه با هنرمندان سخن به درشتی می گفتند و آن ها را یک به یک به زوایه می راندند! چه دوران غریبی! بیضایی آن روز را پیش تر دیده بود. همان شب بیستم نوتیفیکیت ۵۶.
۲۵۹
آیا شما به دنبال کسب اطلاعات بیشتر در مورد "ده شبی که تهران را تکان داد/ یکی از سرچشمه های انقلاب، همان «ده شب» بود" هستید؟ با کلیک بر روی فرهنگ و هنر، اگر به دنبال مطالب جالب و آموزنده هستید، ممکن است در این موضوع، مطالب مفید دیگری هم وجود داشته باشد. برای کشف آن ها، به دنبال دسته بندی های مرتبط بگردید. همچنین، ممکن است در این دسته بندی، سریال ها، فیلم ها، کتاب ها و مقالات مفیدی نیز برای شما قرار داشته باشند. بنابراین، همین حالا برای کشف دنیای جذاب و گسترده ی محتواهای مرتبط با "ده شبی که تهران را تکان داد/ یکی از سرچشمه های انقلاب، همان «ده شب» بود"، کلیک کنید.
