مبانی و روش های مردم سالاری مشارکتی در سطح محلی

در یک پژوهش بررسی شد؛

به گزارش گروه پژوهش خبرگزاری نوتیفیکیت در یک تعریف ساده حکمرانی مردمی توجه به آگاهی اراده و منابع مردم در حکمرانی و تسهیل شکوفاسازی ظرفیت و توان های متنوع مردم و نهادهای مردمی از طریق مشارکت آنها در اداره و پیشرفت کشور است. 

حدود و ثغور مشارکت ملت در قانون اساسی (اصول هفتم هشتم بیست و ششم پنجاه و ششم یکصدم و یکصدوسوم) مورد توجه جدی قرار گرفته است. همچنین در قانون اساسی سازوکارهای انتخاب نمایندگان مجلس و تشکیل مجلس شورای اسلامی سازوکارهای انتخاب رئیس جمهور مسئول تقسیم قوا و… روشن شده است. بدین ترتیب تلاش برای اجرای هرچه دقیق تر قانون اساسی اصلی ترین چارچوب جلب و جذب مشارکت مردم و مردمی سازی حکمرانی جمهوری اسلامی ایران است. 

* حکمرانی محلی با مشارکت معنادار و قدرتمند شهروندان

حکمرانی محلی با مشارکت معنادار و قدرتمند شهروندان اولین و اصلی ترین حلقه مردم سالاری را شکل می دهد و بنیان نهادن سازوکار های موفق در این سطح می تواند به بکارگیری این ترتیبات نهادی موفق در سطح ملی منجر شود.

در این راستا مرکز پژوهش های مجلس در گزارشی با عنوان «مردم سالاری مشارکتی در سطح محلی (۱)؛ مبانی و روش ها» بیان می کند که در مردم سالاری نمایندگی؛ شهروندان می توانند از طریق حق رأی همگانی بر فرایند های تصمیم گیری و سیاست گذاری تأثیر داشته باشند. مشارکت شهروندان در انتخابات برای تعیین نمایندگان در هر تعریفی از مردم سالاری یک بخش ضروری محسوب می شود. با این حال نامزد ها و احزاب سیاسی به میزان اندکی برنامه های خود را برای پس از به قدرت رسیدن به طور روشن و شفاف بیان می کنند. 

این گزارش مطرح می کند که در بسیاری از کشور ها نیز به ندرت به وعده های داده شده در طول رقابت های انتخاباتی عمل می شود. ازاین رو دموکراسی نمایندگی همواره با چالش هایی ازجمله کاهش اعتماد عدم حضور مردم در انتخابات و تقلیل مقبولیت سیستم سیاسی عدم آینده نگری و ترجیح سیاست های کوتاه مدت متناسب با دوره نمایندگی و افزایش ناامیدی از امور سیاسی روبرو است. در جایی که تنها راه مشارکت شهروندان رأی دادن است دموکراسی حداقلی و شکننده خواهد بود. این مسئله به ویژه در سطح محلی به عنوان اولین سطح تماس مردم با سیستم حکمرانی حائز اهمیت است. 

این گزارش توضیح می دهد که در دنیای امروز افزایش اعتماد به دولت و نهاد های مردم سالاری از طریق اعطای نقش مؤثرتر به شهروندان در فرآیند حکمرانی حاصل می شود. سازوکار های مشارکت شهروندان را می توان به دو دستۀ کلی «حق رأی» و «حق اظهارنظر» تقسیم کرد. 

* صیانت از حق حاکمیت مردم

در این گزارش آمده است که حق رأی پاسداشت حقوق ملت در اداره امور و صیانت از حق حاکمیت مردم است. انتخابات یک سازوکار اساسی است که از طریق آن شهروندان می توانند ترجیحات سیاسی خود را بیان کنند. این امر با رأی دادن به نامزد انتخاباتی یا حزب سیاسی که وعده هایش مطابق با انتظارات شهروندان است محقق می شود. مشارکت از حیث «حق اظهارنظر» نیز در جایی اتفاق می افتد که مردم از قدرت تأثیرگذاری بر اتخاذ پیاده سازی نظارت و ارزیابی تصمیماتِ مرتبط با مسائل اجتماعی سیاسی و اقتصادی برخوردار باشند و همچنین بتوانند پاسخگویی مقامات را مطالبه کنند. 

این گزارش بیان می کند که امروزه که مردم یک جامعه خواهان شفافیت و پاسخ گویی بیشتر از طرف مقامات هستند بسیار مهم است که دولت ها در کنار انتخابات ابزار هایی را توسعه دهند که نیاز های فزاینده را برآورده و روش های مکملی را برای مشارکت فراهم کنند تا صدای شهروندان در فرآیند تصمیم گیری بهتر و بیشتر شنیده شود. این امر یکی از عناصر اصلی حکمرانی کارآمد است و می تواند مسیر هایی را برای پاسخگویی مستقیم مقامات به وجود آورد که به موجب آن ارائۀ خدمات عمومی بهبود یابد و فرآیند سیاست گذاری فراگیرتر و باکیفیت تر شود. 

این گزارش ادامه می دهد که در نظام های مردم سالار معمولاً اشکال فراوانی از مشارکت غیر انتخاباتی شهروندان ترویج می شود. اگرچه برخی محققان درباره خطر تبدیل مشارکت غیر انتخاباتی شهروندان برای نهاد های نماینده محور هشدار داده ‎اند اما اشکال مشارکت غیر انتخاباتی در حال حاضر به عنوان شاخص قابل اعتمادی از کیفیت مردم سالاری قلمداد می شوند و در سال های اخیر دولت ها در سطوح مختلف حکمرانی به طور فزاینده ای از این روش ها استفاده کرده اند تا اعتماد عمومی به فرآیند های سیاسی را افزایش دهند. 

* روش های مشارکتی

این گزارش توضیح می دهد که هدف به هیچ وجه این نیست که روش های مشارکتی جایگزین دموکراسی نمایندگی شوند بلکه قرار است مکمل باشند و از آنها به عنوان ابزار مفیدی برای استحکام بیشتر فرایند سیاست گذاری استفاده شود. روش های مشارکتی به عنوان مکمل ارزشمندی در مرحلۀ آماده سازی فرآیند تصمیم گیری مورداستفاده قرار می گیرند و شهروندان را مستقیماً در تنظیم دستور کارِ مرتبط با مسائل پیچیده و بدخیم دخالت می دهند که در زندگی روزمره شهروندان مهم هستند. 

در این گزارش آمده است که در بسیاری از نظام های سیاسی به دلیل تأکید بر اصلاحات در سطح ملی (مانند اصلاح یا تأسیس نهاد ها و فرایند های سیاسی جدید انتخابات ریاست جمهوری و مجلس) بهبود حکمرانی در سطح محلی کمتر موردتوجه بوده است. درصورتی که تسهیل مشارکت شهروندان در تصمیم گیری ها پایه و اساس مردم سالاری محلی محسوب می شود. حکمرانی محلی با مشارکت معنادار و قدرتمند شهروندان اولین و اصلی ترین حلقه مردم سالاری را شکل می دهد. گرایش به اصول و رویه های حکمرانی دمکراتیک آن هم در نزدیک ترین سطح به مردم به نحوی از انحاء بازگشت به اصلی ترین بنیاد های مردم سالاری در نظر و عمل است.

این گزارش ادامه می دهد که موضوع حائز اهمیت آن است که هرچند در ابتدا برای تمرکززدایی انتقال منابع و وظایف جهت بهبود نتایج مدیریتی و ارائۀ خدمات موردتوجه قرار گرفت اما به مرور تغییری در این فرایند رخ داد و رابطۀ دولت و شهروندان در کانون تمرکززدایی قرار گرفت. در حال حاضر توانمندسازی و مشارکت شهروندان یکی از ارکان موفقیت تمرکززدایی محسوب می شود. پتانسیل تمرکززدایی در زمینۀ مشارکت بیشتر مردمی از طریق انتخابات محلی و ایجاد فرصت جهت مداخله در تصمیم گیری عمومی نقش کلیدی در حرکت به سمت تمرکززدایی داشته است.

* چرا فرایند مشارکتی محلی مهم است

این گزارش بیان می کند که اگر فرآیند های مشارکتی به طور مؤثر اجرا شوند سیاست گذاران می توانند تصمیمات دشواری را در مورد مشکلات چالش برانگیز اتخاذ کنند و اعتماد بین شهروندان و دولت را افزایش دهند. فرآیند های مشارکتی فرصتی را برای رسیدن به راه حل های بهتر فراهم می کنند چون از خرد جمعی و تنوع شناختی و دانشی بهره می برند. همچنین فرآیند های مشارکتی می توانند باعث شوند که تصمیمات عمومی توسط افراد بیشتری موردحمایت قرار گیرند؛ زیرا مردم به تصمیم اتخاذشده توسط افراد معمولی بیشتر از تصمیم اتخاذشده توسط دولت پشت درب های بسته اعتماد می کنند. علاوه بر این فرآیند های مشارکتی به افزایش سطح دانش مشارکت کنندگان در مورد مسائل ایجاد ظرفیت اجتماعی و کارآمدی سیاسی کمک می کنند. 

این گزارش مطرح می کند که فرآیند های مشارکتی بخش وسیع تری از جامعه را در برمی گیرند و تصویر جامع تری از مشکل سیاستی ارائه می دهند. درواقع فرآیند های مشورتی با فراهم کردن فرصت برای گروه های متنوع تر مردمی می توانند باعث شوند که افراد بیشتری در فرآیند تصمیم گیری عمومی دخالت داده شوند. اگرچه تصمیم گیری جمعی می تواند دشوار پیچیده وقت گیر و گاهی بسیار سخت باشد زمانی که تصمیمات بر اساس اجماع حاصل شد با پذیرش گسترده تری از سوی جامعه مواجه می شوند؛ بنابراین اگرچه فرایند تصمیم گیری مشارکتی می تواند مدت زمان رسیدن به تصمیم را افزایش دهد اما با پیشگیری از مانع تراشی بر سر راه اجرای تصمیمات توسط ذینفعان مخالف فرایند اجرا را کارآمدتر می کند. 

این گزارش درباره الگو های مشارکت در سطح محلی به رویکرد های جمع آوری و انتشار اطلاعات مشاوره عمومی تصمیم گیری و ثبت شکایات اشاره کرده و توضیح می دهد که انتخاب مناسب ترین شیوه و الگوی مشارکتی بستگی به مسئله یا مشکل سیاستی دارد که در دستور کار مقامات محلی قرارگرفته است. هراندازه سؤال سیاسی پیچیده تر و پیامد های آن گسترده تر باشد پیشنهاد های دقیق تر موردنیاز خواهد بود و بنابراین یک فرآیند مشارکتی دقیق تر کاربردی تر است. موارد مهم دیگری که باید مدنظر قرار گیرند عبارت اند از: زمان و منابع در دسترس و حوزۀ سیاستی. به طورکلی تمام شیوه ها و الگو ها دارای مزایا و معایبی هستند که باید در زمان انتخاب مدنظر قرار گیرند. 

در این گزارش آمده است که ارزیابی فرآیند های مشارکتی به عنوان عنصر اساسی یک سیاست گذاری تجویز و توصیه می شود. ارزیابی به موقع اعتماد سیاست گذاران عموم مردم و ذینفعان را به هر توصیه ای که توسط یک نهاد ارائه می شود تقویت می کند؛ زیرا می تواند سطح کیفیت استحکام و بی طرفی یک فرآیند مشارکتی را نشان دهد. با قرار دادن یک فرآیند در معرض ارزیابی مقاماتی که آن را سفارش می دهند تعهد خود را به شفافیت و کیفیت نشان می دهند و مشروعیت بیشتری را برای آن به ارمغان می آورند.

این گزارش ادامه می دهد که ارائه کارآمد خدمات و حل وفصل چالش ها و مشکلات نیازمند همکاری دولت و جامعه است. به عبارتی بهتر حکمرانی کارآمد منوط به آن است که محدودیت های اقدام دولت و نیز قدرت و چابکی نهفته در جامعه تصدیق شوند. افزایش روزافزون نشانه هایی که دلالت بر افول اصلی ترین ابزار های مردم سالاری نمایندگی دارند ـ از دو منظر ظرفیت برای جلب مشارکت و ایجاد اعتماد به تصمیمات دولت ـ شدیداً احساس می شود که ضروری است از طریق ایجاد فرصت مشارکت در ساختار مردم سالاری نمایندگی تجدیدنظر شود. توسعۀ بیشتر دموکراسی مستلزم دموکراسی سازی مضاعف به معنای دموکراتیک شدن دولت و جامعۀ است زیرا آنها یکدیگر را حمایت امکان پذیر (به این معنا که هیچ کدام از آنها بدون دیگری وجود نخواهند داشت) و همچنین محدود می کنند.

این گزارش بیان می کند که نهادینه شدن فرآیند های مشورتی در چرخه سیاست گذاری و فرآیند های تصمیم گیری باعث می شود که دولت ها بتوانند تصمیمات دشواری را اتخاذ کنند. نهادینه شدن به واسطۀ تضمین یادگیری و تجربه جمعی باعث بهبود فرایند حکمرانی می شود و به طور بالقوه از طریق فراهم کردن فرصت برای افراد بیشتر جهت مشارکت در تصمیمات عمومی باعث افزایش اعتماد به دولت تقویت و غنای دموکراسی جامعه شود.

این گزارش خاطرنشان می کند که ارزیابی های مستقل جهت سنجش فرایند و خروجی یک شیوه مشارکتی توصیه می شود. البته ممکن است به دلیل محدودیت های زمانی و بودجه ای برای فرآیند های مشورتی در مقیاس کوچک تر و کوتاه تر امکان پذیر یا مناسب نباشد. در چنین مواردی ارزیابی در قالب گزارش توسط خود اعضا یا سازمان دهندگان یک فرآیند مشورتی نیز می تواند اقدام مفیدی برای یادگیری باشد. ارزیابی به موقع و دقیق اعتماد سیاست گذاران مردم و ذینفعان را نسبت به توصیه هایی که توسط یک نهاد مشارکتی تهیه شده است تقویت می کند زیرا می تواند کیفیت و دقت لازم در تولید آنها را نشان دهد.