نشر اکاذیب به قصد تشویش اذهان عمومی

نشر اکاذیب به قصد تشویش اذهان عمومی یعنی شما خبری رو که می دونید دروغه، پخش کنید و قصدتون این باشه که با این کار، آرامش و ذهنیت عمومی جامعه رو به هم بزنید. این یه جرم حقوقی محسوب میشه و برای کسی که این کار رو انجام میده، عواقب قانونی جدی داره.

تاحالا شده یه خبر دروغی رو جایی بخونید یا بشنوید و حس کنید کل فکر و ذکرتون رو بهم ریخته؟ یا حتی حس نگرانی بهتون دست داده باشه؟ این دقیقاً همون چیزیه که قانونگذار با جرم نشر اکاذیب به قصد تشویش اذهان عمومی دنبال برخورد باهاشه. این جرم، یکی از اون جرائمیه که مستقیم با آرامش و امنیت روانی جامعه در ارتباطه و می تونه آسیب های خیلی بزرگی رو به افراد، گروه ها و حتی کل یک کشور وارد کنه.

ممکنه فکر کنید خب، یه دروغ کوچیک که این حرفا رو نداره! اما واقعیت اینه که گاهی یه دروغ کوچیک، مخصوصاً وقتی با نیت خرابکاری و بهم ریختن اوضاع پخش بشه، می تونه مثل یه بمب ساعتی عمل کنه و تبعات غیرقابل جبرانی به بار بیاره. این مقاله دقیقاً برای همین نوشته شده؛ تا به شما کمک کنه هم مفهوم این جرم رو خوب بشناسید، هم بدونید اگه قربانی شدید چطور پیگیری کنید و هم خدای ناکرده اگه متهم شدید، راه دفاعتون چیه. هدف ما اینه که با زبانی ساده و خودمانی، پیچیدگی های این جرم رو براتون روشن کنیم و روی اون قسمت مهم قصد تشویش اذهان عمومی که خیلی جاها بهش کم پرداخته میشه، حسابی مانور بدیم.

جرم نشر اکاذیب چیه و چرا باید بشناسیمش؟ (مفاهیم پایه)

ببینید، قانون همیشه سعی می کنه یه تعادل بین آزادی بیان و حفظ نظم و امنیت جامعه برقرار کنه. درسته که هرکسی حق داره نظرشو بگه، اما این آزادی یه جایی تموم میشه که حرف های ما به بقیه آسیب بزنه یا نظم جامعه رو مختل کنه. نشر اکاذیب دقیقاً همینجاست که وارد ماجرا میشه. یعنی اگه کسی با دروغ و شیطنت، بخواد این نظم رو به هم بریزه، باید جوابگو باشه.

تعریف قانونی نشر اکاذیب: از ماده 698 چه می فهمیم؟

اگه بخوایم خیلی ساده بگیم، نشر اکاذیب یعنی پخش کردن اخبار دروغ یا نسبت دادن کارهای خلاف واقع به کسی، که همه اش هم عمدی و با هدف مشخصی انجام میشه. قانونگذار ما توی ماده 698 قانون مجازات اسلامی (بخش تعزیرات و مجازات های بازدارنده) خیلی واضح و روشن گفته: هر کس به قصد اضرار به غیر یا تشویش اذهان عمومی یا مقامات رسمی به وسیله نامه یا شکواییه یا مراسلات یا عرایض یا گزارش یا توزیع هر گونه اوراق چاپی یا خطی با امضا یا بدون امضا اکاذیبی اظهار کند یا با همان مقاصد اعمالی را بر خلاف حقیقت راساً یا به عنوان نقل قول به شخص حقیقی یا حقوقی یا مقامات رسمی تصریحاً یا تلویحاً نسبت دهد، اعم از اینکه از طریق مزبور ضرر مادی یا معنوی به غیر وارد شود یا خیر، علاوه بر اعاده حیثیت در صورت امکان، باید به حبس از دو ماه تا دو سال یا شلاق تا 74 ضربه محکوم شود.

حالا این یعنی چی؟ یعنی هر خبری که دروغه و شما می دونید که دروغه، اگه پخش بشه (حالا با نامه، تو یه برگه، یا حتی تو یه گزارش) و نیت شما از این کار این باشه که به کسی ضرر برسونید یا آرامش مردم رو به هم بزنید، یا حتی یه مقام رسمی رو به دردسر بندازید، اون وقته که پای این ماده قانونی وسط میاد. حتی اگه ضرری هم به کسی نرسه، همین که نیت شما این بوده، جرم اتفاق افتاده.

واژه اکاذیب هم که معلومه؛ یعنی دروغ ها، حرف های بی اساس، چیزهایی که حقیقت نداره. پس پایه و اساس این جرم، کذب بودن اون چیزیه که منتشر شده.

این جرم سه تا پایه اصلی داره:

هر جرمی، مثل یه ساختمانه که روی چند تا ستون استواره. جرم نشر اکاذیب هم سه تا ستون اصلی داره که بهش میگن ارکان جرم. اگه یکی از این ستون ها نباشه، جرم کامل نمیشه:

• رکن قانونی: یعنی کدوم قانون گفته این کار جرمه؟ خب، اینجا دقیقاً ماده 698 قانون مجازات اسلامی و همینطور ماده 18 قانون جرائم رایانه ای، همون قوانینی هستند که این کار رو جرم دونستند و مجازات براش تعیین کردند. پس ستون قانونی ما همین مواد هستند.
• رکن مادی: یعنی دقیقاً چه کارهایی باید انجام بشه تا این جرم شکل بگیره؟ توی نشر اکاذیب، رکن مادی شامل دو تا چیز میشه: اولی اظهار اکاذیب یا همون گفتن حرف های دروغ، و دومی انتساب اعمالی برخلاف حقیقت یعنی نسبت دادن یه کار دروغ به یه نفر دیگه. مثلاً اگه بگید فلان شرکت ورشکست شده این اظهار اکاذیب هست. اما اگه بگید فلانی از شرکت دزدی کرده و این دروغ باشه، این انتساب عمل خلاف حقیقت به حساب میاد. نکته مهم اینه که این اظهار یا انتساب باید به صورت مکتوب باشه، یعنی شفاهی بودن، خودش به تنهایی نشر اکاذیب نیست. البته در فضای مجازی ماجرا فرق می کنه که جلوتر توضیح میدیم.
• رکن معنوی (همون نیت خرابکاری): این ستون شاید از همه مهم تر باشه. یعنی اون کسی که داره این حرف های دروغ رو پخش می کنه، نیتش چی بوده؟ دو تا نیت اصلی میتونه داشته باشه: یکی قصد اضرار به غیر یعنی بخواد به یه نفر خاص، ضرر مادی یا معنوی بزنه (مثلاً آبروش رو ببره یا کار و کاسبیش رو خراب کنه). دومی که محور بحث ماست، قصد تشویش اذهان عمومی هست. یعنی طرف می دونه حرفش دروغه و با پخش کردنش هم می خواد مردم رو نگران کنه، بهم بریزه یا کاری کنه که اعتماد عمومی به چیزی یا کسی از بین بره. پس اگه کسی سهواً یا بدون نیت بد، یه خبر دروغی رو پخش کنه، شاید مسئولیت های دیگه ای داشته باشه، ولی جرم نشر اکاذیب به قصد تشویش اذهان عمومی یا اضرار به غیر، براش ثابت نمیشه. حواستون باشه که علم به کذب بودن خبر و اراده برای نشرش، دو بخش از این رکن معنویه.

با بقیه جرم ها چه فرقی داره؟ (افترا و توهین)

بعضی وقت ها نشر اکاذیب با جرائمی مثل افترا و توهین قاطی میشه، اما فرق های کلیدی دارن:

1. تفاوت با افترا: در افترا، شما یه عمل مجرمانه رو به کسی نسبت میدین و اون عمل مجرمانه هم دروغه. مثلاً میگید فلانی دزدید یا فلانی کلاهبرداری کرد در حالی که اینطور نیست. اما در نشر اکاذیب، لازم نیست حتماً عمل مجرمانه ای رو نسبت بدید. مثلاً اگه بگید فلان بانک ورشکست شده و این دروغ باشه، این نشر اکاذیبه نه افترا، چون ورشکستگی خودش به تنهایی جرم نیست.
2. تفاوت با توهین: توهین یعنی تحقیر کردن یا دشنام دادن به کسی. فرقش با نشر اکاذیب اینه که در توهین، لازم نیست حرفی که می زنید دروغ باشه. حتی اگه حرفی که می زنید راست هم باشه ولی ماهیتش توهین آمیز باشه، جرم توهین محقق میشه. اما در نشر اکاذیب، حتماً باید اون خبر یا مطلبی که منتشر میشه، کذب باشه.

تشویش اذهان عمومی: یعنی چی و چطور ثابتش کنیم؟

همونطور که گفتیم، یکی از مهم ترین بخش های جرم نشر اکاذیب، همین قصد تشویش اذهان عمومی هست. اینجا دیگه پای ضرر به یه شخص خاص وسط نیست، بلکه پای ضرر به کل جامعه یا یه بخش بزرگی از اون در میونه.

اصلاً تشویش اذهان عمومی یعنی چی؟

بذارید ساده بگم؛ تشویش اذهان عمومی یعنی کاری کنید که فکر و ذهن مردم بهم بریزه، نگران بشن، اعتمادشون به یه چیز از بین بره، یا حتی یه حالت بلوا و آشوب ذهنی توی جامعه ایجاد بشه. این بهم ریختن می تونه خیلی چیزها رو شامل بشه: از ایجاد نگرانی های اقتصادی الکی، تا ترسوندن مردم از یه بیماری که وجود نداره، یا حتی شک و تردید انداختن در مورد امنیت کشور یا عملکرد مسئولین.

معیارهای تشخیصش هم هم عینیه و هم ذهنی: یعنی هم باید بشه دید که جامعه واکنش نشون داده (مثلاً صف بستن برای خرید یه کالا به خاطر شایعه کمیاب شدنش)، هم باید قاضی از قرائن و امارات موجود، نیت و قصد متهم رو برای ایجاد این تشویش بفهمه.

قصد تشویش با قصد ضرر زدن چه فرقی داره؟

اینجا یه نکته خیلی ریز ولی مهم وجود داره. گاهی ممکنه کسی یه دروغی رو پخش کنه که هم به یه نفر ضرر بزنه و هم ذهنیت عمومی رو خراب کنه. اما این دو تا نیت با هم فرق دارن:

• قصد اضرار به غیر: هدف اصلی، ضربه زدن به یه شخص یا نهاد مشخصه. مثلاً اگه دروغی درباره وضعیت مالی یه مغازه دار پخش کنید تا مشتری هاش کم بشن. اینجا قربانی مشخص داریم.
• قصد تشویش اذهان عمومی: هدف اصلی، ایجاد نگرانی و ناآرامی در سطح جامعه ست. مثلاً اگه خبری دروغ درباره شیوع یه ویروس خطرناک پخش کنید که هیچ پایه و اساسی نداره. اینجا شاید قربانی مشخصی در لحظه اول نباشه، ولی کل جامعه تحت تاثیر قرار می گیره.

فرق این دو نیت تو پرونده های قضایی خیلی حیاتیه. چون ممکنه در مورد اضرار به غیر، اون شخص خاص از شکایتش بگذره و پرونده بسته بشه. اما در مورد تشویش اذهان عمومی، چون پای منافع جامعه وسطه، شاید گذشت شاکی خصوصی (اگه پیدا بشه) به تنهایی کافی نباشه یا تاثیر کمتری در سیر پرونده داشته باشه.

جالبه بدونید که مجازات هر دو قصد (اضرار به غیر یا تشویش اذهان عمومی) در ماده 698 یکسانه و قانونگذار برای این دو قصد تفاوت در مجازات قائل نشده. اما تفاوت در نحوه اثبات و رویکرد قضایی می تونه خودش رو نشون بده.

تشویش اذهان عمومی تو چه مواردی اتفاق می افته؟ (چند تا مثال عملی)

اینجا چند تا مثال واقعی و ملموس می زنیم که متوجه بشید چطور میشه ذهن مردم رو با دروغ بهم ریخت:

1. مسائل اقتصادی: فرض کنید یه نفر شایعه ای دروغ درباره ورشکستگی یه بانک بزرگ یا سقوط قیمت ارز منتشر کنه. این خبر دروغ می تونه باعث هجوم مردم به بانک ها، یا خرید و فروش های هیجانی بشه و کل بازار رو بهم بریزه.
2. سلامت عمومی: یه مثال دیگه می تونه پخش اخبار کذب درباره اثرات منفی یک واکسن خاص یا شیوع یه بیماری مسری باشه که هیچ مبنای علمی نداره. این کار می تونه باعث ترس و وحشت بی مورد، یا حتی مقاومت در برابر اقدامات بهداشتی بشه.
3. امنیت اجتماعی: انتشار اخبار دروغ درباره وقوع حوادث تروریستی در یک شهر خاص، یا افزایش بی سابقه جرائم، می تونه آرامش رو از مردم بگیره و حس ناامنی ایجاد کنه.
4. مقامات رسمی یا نهادهای دولتی: گاهی اخبار دروغ در مورد عملکرد بد یا فساد در یک نهاد دولتی یا درباره مسئولین پخش میشه که هدفش خدشه دار کردن اعتماد عمومی به اون نهاد یا شخص هست.

یادتون باشه، مهم نیست که خبر دروغ چقدر کوچیک به نظر برسه، اگه با قصد بهم ریختن ذهنیت مردم منتشر بشه، می تونه پای شما رو به دادگاه باز کنه. تشخیص مرز بین نقد و نشر اکاذیب، خیلی ظریفه.

چطور قصد تشویش اذهان عمومی رو توی دادگاه ثابت کنیم؟

اینجاست که کار کمی پیچیده میشه. چون قصد و نیت، یه چیز درونیه و اثباتش سخته. اما دادگاه از روی قرائن و امارات (نشونه ها) این قصد رو تشخیص میده:

• نوع و محتوای خبر: اگه خبری که پخش شده، ذاتاً جنجالی باشه و پتانسیل بهم ریختن اذهان عمومی رو داشته باشه، خودش یه نشونه ست.
• میزان و گستره انتشار: اگه خبر در سطح وسیع و گسترده ای منتشر شده باشه (مثلاً در یک شبکه اجتماعی پرمخاطب یا رسانه جمعی)، نشون دهنده قصد برای تاثیرگذاری بر عموم مردمه.
• بستر انتشار: اینکه خبر کجا منتشر شده (فضای مجازی، نشریه، نامه به مسئولین)، در تشخیص قصد مهمه.
• واکنش جامعه: اگه بعد از انتشار خبر دروغ، واقعاً جامعه دچار نگرانی یا هیجان شده باشه، این می تونه دلیلی بر تحقق تشویش اذهان عمومی باشه و نیت متهم رو هم بیشتر روشن کنه.
• سوابق متهم: در بعضی موارد، سوابق قبلی متهم در پخش اخبار کذب یا فعالیت های مشابه می تونه به دادگاه کمک کنه تا قصد رو احراز کنه.

نکته مهم اینه که برای تحقق جرم نشر اکاذیب، لازم نیست حتماً تشویش اذهان عمومی بالفعل اتفاق افتاده باشه. همین که نیت و قصد متهم برای ایجاد این تشویش وجود داشته و ابزار و امکان نشر اکاذیب فراهم بوده، جرم از نوع مطلق به شمار میره و محقق میشه. یعنی دادگاه برای اثبات جرم، دنبال نتیجه نیست، بلکه دنبال اثبات قصده.

چه شرایطی باید باشه تا جرم نشر اکاذیب شکل بگیره؟

گفتیم که هر جرمی، یه سری ستون داره و باید یه سری شرایط هم کنارش جمع بشن تا اون جرم کامل بشه. برای نشر اکاذیب هم چند تا شرط هست که اینجا مفصل تر بررسی می کنیم.

ماهیت اظهارات: حرف هایی که زده میشه باید چه خصوصیاتی داشته باشه؟

شاید فکر کنید هر دروغی جرمه، اما نه! برای اینکه یه دروغ تبدیل به جرم نشر اکاذیب بشه، باید چند تا ویژگی داشته باشه:

1. کذب بودن اظهارات: این مهمترین شرطه. باید اون خبری که منتشر شده، قطعاً و یقیتاً دروغ و خلاف واقع باشه. اینجا بار اثبات این دروغ بودن، معمولاً روی دوش شاکیه. یعنی کسی که ازش شکایت شده، اگه بتونه ثابت کنه حرفش درست بوده، تبرئه میشه.
2. لزوم وجود پتانسیل تشویش اذهان یا اضرار: هر کذبی موجب تشویش نمیشه. مثلاً اگه کسی بگه دیروز هوا آفتابی بود در حالی که ابری بوده، این یه کذبه ولی پتانسیل اضرار یا تشویش نداره. پس اظهارات کذب باید ماهیتی داشته باشه که بتونه ذهن مردم رو بهم بریزه یا به کسی ضرر بزنه.
3. اظهار یک کذب هم کافیه: شاید با شنیدن واژه اکاذیب فکر کنید باید چندین دروغ پشت سر هم گفته بشه. اما قانونگذار ما حتی با اظهار یک فقره امر کذب و خلاف واقع هم، این جرم رو محقق می دونه. پس نیازی به چوب خط پر کردن از دروغ نیست! یه دونه دروغِ با نیت بد، کافیه.

با چه ابزاری این حرف ها منتشر میشه؟ (غیر از فضای مجازی)

قانونگذار توی ماده 698 ق.م.ا، تاکید کرده که نشر اکاذیب باید مکتوب باشه. یعنی با زبان و به صورت شفاهی، به تنهایی نشر اکاذیب محسوب نمیشه. ابزارهای سنتی که تو این ماده بهشون اشاره شده، شامل این موارد میشن:

• نامه
• شکواییه (همون شکایت نامه)
• مراسلات (مکاتبات)
• عرایض (نامه های درخواستی)
• گزارش
• توزیع هر گونه اوراق چاپی یا خطی (با امضا یا بدون امضا)

پس اگه شما توی یه جمع دوستانه یا یه مهمونی، یه خبر دروغ رو شفاهی پخش کنید، به عنوان نشر اکاذیب طبق ماده 698 قابل پیگیری نیست. البته ممکنه مصداق جرم دیگه ای مثل توهین یا افترا (اگه شرایطش رو داشته باشه) قرار بگیره، ولی نشر اکاذیب نه. این یه نکته خیلی مهمیه که باید بهش توجه کنید.

نشر اکاذیب توی فضای مجازی (از تلگرام تا اینستاگرام)

با گسترش اینترنت و شبکه های اجتماعی، طبیعتاً بستر ارتکاب جرائم هم عوض شد. قانونگذار ما هم با تصویب قانون جرائم رایانه ای در سال 1388، به این موضوع پرداخت. ماده 18 این قانون، تقریباً همون جرم نشر اکاذیب رو با همون شرایط، اما این بار با ابزارهای رایانه ای و مخابراتی، جرم انگاری کرده:

ماده 18 قانون جرائم رایانه ای میگه: هر کس به قصد اضرار به غیر یا تشویش اذهان عمومی یا مقامات رسمی به وسیله سیستم رایانه یا مخابراتی اکاذیبی را منتشر کند یا در دسترس دیگران قرار دهد یا با همان مقاصد اعمالی را برخلاف حقیقت، رأساً یا به عنوان نقل قول به شخص حقیقی یا حقوقی یا مقام های رسمی به طور صریح یا تلویحی نسبت دهد، اعم از اینکه از طریق یادشده به نحوی از انحاء ضرر مادی یا معنوی به دیگری وارد شود یا نشود، افزون بر اعاده حیثیت به حبس از نود و یک روز تا دو سال یا جزای نقدی از پنج میلیون ریال تا چهل میلیون ریال یا هر دو مجازات محکوم خواهد شد.

همونطور که می بینید، شرایط و قصدها همونه، فقط ابزار انتشار فرق کرده. حالا دیگه وسیله انتشار میتونه وب سایت ها، وبلاگ ها، شبکه های اجتماعی مثل تلگرام، اینستاگرام، توییتر، پیامک، ایمیل و هر بستر ارتباطی دیگه ای که با رایانه و مخابرات سروکار داره، باشه.

تفاوت ظریف تو فضای مجازی اینه که سرعت و گستردگی انتشار خبر، چندین برابر ابزارهای سنتیه. یه خبر دروغ توی یه کانال تلگرامی یا یه استوری اینستاگرام، ممکنه ظرف چند دقیقه به دست هزاران یا میلیون ها نفر برسه و این خودش می تونه اثبات قصد تشویش اذهان عمومی رو برای قاضی راحت تر کنه، چون گستردگی انتشار به خودی خود نشون میده که متهم می دونسته که این خبر به دست عده زیادی میرسه و میتونه باعث بهم ریختگی بشه.

مجازات های نشر اکاذیب چیه؟ (با تمرکز بر قصد تشویش اذهان)

خب، تا اینجا فهمیدیم نشر اکاذیب چیه و چه شرایطی داره. حالا بریم سراغ بخش مهم مجازات ها. بالاخره اگه کسی دست به چنین کاری زد، چه عواقبی در انتظارشه؟ مجازات ها بسته به اینکه جرم به روش سنتی (مکتوب) انجام شده باشه یا در فضای مجازی، کمی با هم فرق دارن.

مجازات در قانون مجازات اسلامی (ماده 698)

بر اساس همون ماده 698 که قبلاً بهش اشاره کردیم، مجازات کسی که نشر اکاذیب می کنه (با قصد اضرار به غیر یا تشویش اذهان عمومی)، ایناست:

• حبس: از دو ماه تا دو سال
• شلاق: تا 74 ضربه

دادگاه می تونه به هر دو مجازات حکم بده یا فقط به یکی از اون ها. علاوه بر این، قانون می گه علاوه بر اعاده حیثیت در صورت امکان. یعنی اگه به آبروی کسی لطمه خورده باشه، باید تلاش بشه که آبروی اون شخص برگردونده بشه. که جلوتر مفصل تر در مورد اعاده حیثیت حرف می زنیم.

قانون کاهش مجازات حبس تعزیری چه تغییراتی ایجاد کرده؟

یکی از اتفاقات مهم تو سال های اخیر، تصویب قانون کاهش مجازات حبس تعزیری بود. این قانون، برای خیلی از جرائم، حداقل و حداکثر مجازات حبس رو کم کرده. برای جرم نشر اکاذیب هم این قانون تاثیر گذاشته:

با این تغییرات، حداقل مجازات حبس برای نشر اکاذیب، از دو ماه به سه ماه افزایش پیدا کرده. و حداکثرش هم از دو سال به یک سال و نیم کاهش یافته است. یعنی در حال حاضر مجازات حبس برای این جرم، از سه ماه تا یک و نیم سال حبس یا شلاق تا 74 ضربه خواهد بود. این تغییرات می تونه در رویه قضایی و حکم صادر شده، تاثیرگذار باشه.

مجازات نشر اکاذیب رایانه ای (ماده 18 قانون جرائم رایانه ای)

اگه نشر اکاذیب تو فضای مجازی اتفاق افتاده باشه، دیگه ماده 698 ملاک نیست و ماده 18 قانون جرائم رایانه ای اعمال میشه. مجازات اینجا کمی متفاوت و در بعضی موارد شدیدتره:

• حبس: از 91 روز تا دو سال
• جزای نقدی: از 5 میلیون ریال تا 40 میلیون ریال (معادل 500 هزار تومان تا 4 میلیون تومان)
• یا هر دو مجازات: یعنی دادگاه می تونه هم حبس و هم جزای نقدی رو با هم برای مجرم در نظر بگیره.

اما داستان اینجا تموم نمیشه. تو بعضی شرایط، مجازات سنگین تر هم میشه:

اگه منتشرکننده یا منتشرکنندگان، از کارمندای دولت، سازمان ها یا نهادهای دولتی یا وابسته به دولت باشن، یا حتی متصدی های قانونی شبکه های رایانه ای و مخابراتی (مثلاً ادمین یه سایت خبری یا مدیر یه سرویس اینترنتی) باشن و به خاطر شغلشون این جرم رو انجام داده باشن، مجازاتشون شدیدتر میشه. مخصوصاً اگه نشر اکاذیب به صورت سازمان یافته یا در سطحی گسترده اتفاق افتاده باشه، دیگه مجازاتش حبس از 16 ماه و یک روز تا دو سال یا جزای نقدی بیش از 26 میلیون ریال تا 40 میلیون ریال، یا هر دو مجازات حبس و جزای نقدی خواهد بود. می بینید که اینجا قانونگذار واقعاً با کسانی که از موقعیتشون سوءاستفاده می کنن و قصد بهم ریختن اوضاع عمومی رو دارن، برخورد جدی تری می کنه.

چطور میشه اعاده حیثیت کرد؟

اعاده حیثیت یعنی برگردوندن آبرو و اعتبار از دست رفته. وقتی کسی به خاطر نشر اکاذیب، آبروش جلوی مردم رفته یا اعتبارش خدشه دار شده، قانون این حق رو بهش میده که از طریق دادگاه، حیثیت از دست رفته اش رو برگردونه. این حق هم تو ماده 698 ق.م.ا و هم تو ماده 18 قانون جرائم رایانه ای بهش اشاره شده.

یکی از روش های اعاده حیثیت، اینه که دادگاه حکم کنه که محکوم علیه (همون کسی که نشر اکاذیب کرده)، باید با هزینه خودش، حکم دادگاه رو تو روزنامه (که معمولاً روزنامه های کثیرالانتشار هستن) یا همون بستری که دروغ رو پخش کرده (مثلاً تو همون کانال تلگرامی یا صفحه اینستاگرام)، منتشر کنه. این کار باعث میشه مردم بفهمند اون خبری که قبلاً منتشر شده بود، دروغ بوده و حیثیت قربانی برگردونده بشه.

البته باید دقت داشت که اعاده حیثیت، خودش یه فرایند حقوقی جداست و باید شرایطش در دادگاه اثبات بشه.

گام به گام شکایت، رسیدگی و دفاع (اگه به این مشکل برخوردین)

حالا که با جزئیات جرم نشر اکاذیب آشنا شدیم، وقتشه که ببینیم اگه خدای نکرده با این مشکل روبرو شدیم، چطور باید قدم برداریم. چه شما شاکی باشید و چه متهم، مسیر مشخصی برای پیگیری یا دفاع وجود داره.

کجا باید شکایت کنیم؟

اولین قدم، پیدا کردن مرجع صالح برای طرح شکایته. بسته به نوع نشر اکاذیب، مراجع ممکنه متفاوت باشن:

• دادسرای عمومی و انقلاب: این مرجع، صلاحیت عام داره و معمولاً شکایات نشر اکاذیب (از نوع سنتی و مکتوب) رو بررسی می کنه. مهم اینه که باید به دادسرای محل وقوع جرم مراجعه کنید؛ یعنی جایی که اکاذیب منتشر شده.
• دادسرای جرائم رایانه ای: اگه نشر اکاذیب توی فضای مجازی اتفاق افتاده باشه (مثل شبکه های اجتماعی، وب سایت ها، پیامک)، باید به دادسرای جرائم رایانه ای مراجعه کنید. این دادسرا تو تهران وجود داره و بعضی از شهرهای بزرگ هم این دادسرا رو تأسیس کردن. اگه تو شهر شما همچین دادسرایی نبود، همون دادسرای عمومی و انقلاب صالح به رسیدگیه.
• دادگاه ویژه مطبوعات: در صورتی که نشر اکاذیب ماهیت مطبوعاتی داشته باشه (مثلاً از طریق یه روزنامه یا نشریه انجام شده باشه)، پرونده به دادگاه ویژه مطبوعات ارجاع داده میشه.

اگه شاکی هستیم، چطور شکایت کنیم؟

اگه شما قربانی نشر اکاذیب شدید، باید طبق این مراحل جلو برید:

1. جمع آوری ادله و مستندات: این مرحله از همه مهم تره. باید هر مدرکی که نشون میده دروغی علیه شما منتشر شده رو جمع آوری کنید. مثلاً:
   • اسکرین شات: اگه تو فضای مجازی بوده، از صفحات یا پیام ها اسکرین شات بگیرید.
   • فیلم یا صوت: اگه محتوایی شامل فیلم یا صوت منتشر شده، اون ها رو جمع کنید.
   • پرینت صفحات: اگه روی وب سایت یا وبلاگ بوده، پرینت صفحات رو تهیه کنید.
   • شکواییه یا نامه: اگه به صورت مکتوب سنتی بوده، اصل یا کپی اون اسناد رو نگه دارید.
   • شهادت شهود: اگه کسی شاهد پخش این اکاذیب بوده، شهادت اون ها می تونه کمک کننده باشه.
2. تنظیم شکواییه: شکواییه همون نامه شکایته که باید خیلی دقیق و روشن نوشته بشه. توی شکواییه، باید تمام جزئیات رو ذکر کنید: کی، کجا، چطور و چی رو منتشر کرده. حتماً و حتماً باید تو متن شکواییه، روی قصد تشویش اذهان عمومی (یا اضرار به غیر) تأکید کنید و توضیح بدید که چرا فکر می کنید این قصد وجود داشته.
3. مراحل دادرسی: بعد از ارائه شکواییه به دادسرا، تحقیقات مقدماتی شروع میشه. بازپرس یا دادیار، شواهد و مدارک رو بررسی می کنن، از شما و متهم تحقیق می کنن و اگه دلایل کافی برای جرم وجود داشته باشه، پرونده رو با صدور کیفرخواست به دادگاه میفرستن. در دادگاه، جلسه رسیدگی تشکیل میشه و بعد از شنیدن دفاعیات طرفین، حکم صادر میشه.

اگه متهم هستیم، چطور از خودمون دفاع کنیم؟

اگه متهم به نشر اکاذیب شدید، مهم اینه که وحشت نکنید و با کمک وکیل متخصص، بهترین راه دفاع رو انتخاب کنید:

1. اثبات صحت اظهارات: اگه حرفی که زدید واقعاً دروغ نبوده و راست بوده، باید مدارک و مستندات کافی برای اثبات حقیقت رو به دادگاه ارائه بدید. این قوی ترین دفاعیه.
2. اثبات عدم وجود قصد تشویش اذهان عمومی: اینجاست که نقش نیت خیلی پررنگ میشه. اگه شما قصد بهم ریختن ذهن مردم رو نداشتید، باید سعی کنید این رو به دادگاه ثابت کنید. مثلاً:
   • حسن نیت: بگید قصدتون اطلاع رسانی بوده، نه خرابکاری.
   • قصد انتقاد سازنده: اگه مطلب شما در راستای انتقاد از عملکردی بوده و نه انتشار دروغ.
   • عدم علم به کذب بودن: بگید شما نمی دونستید اون خبر دروغه و مثلاً از منبعی معتبر اون رو نقل کردید (البته این مورد کمی پیچیده ست و همیشه پذیرفته نمیشه).
   • عدم آگاهی از گستردگی انتشار: ممکنه بگید فقط برای تعداد کمی از افراد فرستادید و نمی دونستید اینقدر گسترده میشه.
3. ایرادات شکلی یا ماهوی به شکایت: وکیل شما می تونه اشکالات قانونی تو شکواییه (ایراد شکلی) یا ایرادات مربوط به عدم تحقق ارکان جرم (ایراد ماهوی) رو مطرح کنه تا از شما دفاع کنه.
4. نقش وکیل متخصص: تو پرونده های این چنینی، داشتن یه وکیل متخصص که به قوانین و رویه های قضایی اشراف کامل داره، می تونه تفاوت بزرگی ایجاد کنه. وکیل میتونه بهترین راهکار دفاعی رو براتون پیدا کنه و از حقوق شما به نحو احسن دفاع کنه.

این جرم قابل گذشته یا نه؟

جرم قابل گذشت یعنی جرمی که اگه شاکی خصوصی از شکایت خودش صرف نظر کنه (گذشت کنه)، پرونده کیفری متوقف میشه. جرم نشر اکاذیب (هم طبق ماده 698 و هم ماده 18)، قابل گذشت محسوب میشه.

این یعنی اگه بعد از طرح شکایت، شاکی خصوصی در هر مرحله ای از پرونده (تحقیقات مقدماتی در دادسرا، رسیدگی در دادگاه یا حتی بعد از صدور حکم و در مرحله اجرا) از شکایتش بگذره، تعقیب کیفری متهم متوقف میشه. این موضوع می تونه فرصتی برای صلح و سازش بین طرفین باشه.

نمونه های عملی (شکواییه و رأی دادگاه)

حالا وقتشه که با چند تا مثال عملی، بحث رو ملموس تر کنیم. یه نمونه شکواییه و یه تحلیل از رأی دادگاه می تونه بهتون نشون بده که تو دنیای واقعی، این پرونده ها چطور پیش میرن.

یه نمونه شکواییه نشر اکاذیب با قصد تشویش اذهان عمومی:

شکواییه

ریاست محترم دادسرای عمومی و انقلاب شهرستان [نام شهرستان]

موضوع: شکایت از نشر اکاذیب به قصد تشویش اذهان عمومی و اضرار به غیر

شاکی: [نام و نام خانوادگی، نام پدر، کد ملی، شماره تماس، آدرس]

مشتکی عنه: [نام و نام خانوادگی، نام پدر، کد ملی، شماره تماس، آدرس (در صورت اطلاع)]

شرح شکایت:

با احترام به استحضار می رساند که اینجانب [نام شاکی] به عنوان [سمت یا حرفه شاکی، مثلاً مدیرعامل شرکت X]، از تاریخ [تاریخ شروع مشکل] با اقدامات خلاف قانون مشتکی عنه مواجه شده ام که به شرح ذیل می باشد:

مشتکی عنه، آقای/خانم [نام مشتکی عنه]، از طریق [مثلاً: کانال تلگرامی اخبار فوری شهر به آدرس: @AkhbarFouri_City] اقدام به انتشار اخبار کذب و خلاف واقع در خصوص [مثلاً: ورشکستگی شرکت X و اخراج تمامی کارکنان آن، یا شیوع بیماری واگیردار در مرکز درمانی ما] نموده است. ایشان در تاریخ [تاریخ انتشار]، متنی را با عنوان [عنوان مطلب کذب] منتشر کرده که حاوی اطلاعات کاملاً دروغین و بی اساس است و به هیچ وجه صحت ندارد.

این اخبار کذب، دروغین و بی اساس در حالی منتشر شده که مشتکی عنه کاملاً از عدم صحت و کذب بودن آن ها آگاه بوده و با سوءنیت کامل و به قصد تشویش اذهان عمومی و ایجاد نگرانی بی مورد در میان شهروندان عزیز، به این عمل مجرمانه دست زده است. انتشار این اکاذیب در یک کانال پرمخاطب شهری، باعث ایجاد جوّی از نگرانی، ترس و بی اعتمادی در میان مردم شده و [در اینجا به تبعات اجتماعی ایجاد شده اشاره کنید، مثلاً: بسیاری از شهروندان با تماس با بنده و همکاران، ابراز نگرانی کرده و تقاضای شفاف سازی داشتند که خود گواه تشویش اذهان عمومی است]. علاوه بر این، این اظهارات کذب به قصد اضرار به حیثیت و اعتبار اینجانب/شرکت اینجانب و ایجاد ضرر و زیان مادی و معنوی نیز بوده است. [در صورت وجود اضرار به غیر، به آن اشاره کنید، مثلاً: باعث کاهش مراجعه مشتریان و ضرر مالی اولیه به شرکت شده است.]

مدارک و مستندات پیوست:

1. اسکرین شات از مطلب منتشر شده در کانال تلگرامی مشتکی عنه (پیوست 1)
2. گزارش کارشناسی از تعداد بازدیدها و واکنش های کاربران به مطلب (در صورت امکان، پیوست 2)
3. شهادت نامه [نام شاهد] (در صورت وجود، پیوست 3)
4. تصاویر یا مدارکی که صحت ادعای شاکی را نشان دهد (مثلاً صورت های مالی شرکت که نشان دهنده ورشکستگی نیست، یا گواهی سلامت از مرکز بهداشت) (پیوست 4)

لذا با تقدیم این شکواییه و با استناد به ماده 698 قانون مجازات اسلامی (تعزیرات) و ماده 18 قانون جرائم رایانه ای (در صورت وقوع در فضای مجازی)، از آن مقام محترم تقاضای رسیدگی، تعقیب کیفری و مجازات مشتکی عنه و همچنین اعاده حیثیت اینجانب/شرکت اینجانب را دارم.

با تشکر و احترام فراوان،

[امضا و تاریخ]

تحلیل یه نمونه رأی دادگاه (برای آشنایی بیشتر):

تصور کنید دادگاهی به پرونده ای رسیدگی کرده که در آن متهم آقای الف از طریق انتشار پیامی در یک گروه تلگرامی عمومی، خبری دروغ درباره نوسانات شدید قیمت مسکن در یک منطقه خاص منتشر کرده که منجر به ایجاد نگرانی گسترده و هجوم بی مورد مردم برای خرید یا فروش عجولانه ملک شده است.

رأی دادگاه (تحلیلی):

شعبه [شماره] دادگاه کیفری دو شهرستان [نام شهرستان]

دادنامه شماره: [شماره دادنامه]

تاریخ: [تاریخ صدور]

اتهام: نشر اکاذیب به قصد تشویش اذهان عمومی از طریق سامانه رایانه ای

شاکی: دادستان عمومی و انقلاب شهرستان [نام شهرستان] (به دلیل جنبه عمومی جرم)

متهم: آقای الف، فرزند ب، [مشخصات دیگر]

گردش کار:

در این پرونده، طبق شکایت اولیه و تحقیقات دادسرا، متهم آقای الف در تاریخ [تاریخ]، پیامی را در گروه تلگرامی اخبار بازار ملک [نام منطقه] که دارای حدود 5000 عضو عمومی است، منتشر کرده است. محتوای این پیام، ادعای بی اساس درباره کاهش ناگهانی 30 درصدی قیمت مسکن در منطقه [نام منطقه] در پی تصمیمات جدید دولت بوده است. این خبر کذب به سرعت در سایر گروه های محلی نیز بازنشر شده و منجر به تماس های مکرر شهروندان با بنگاه های املاک و دفاتر اسناد رسمی برای بررسی وضعیت معاملات و حتی فسخ برخی قراردادهای پیشین شده است، که همگی نشان دهنده ایجاد تشویش و نگرانی در اذهان عمومی بوده است.

ادله موجود در پرونده:

• اسکرین شات های متعدد از پیام منتشر شده توسط متهم در گروه تلگرامی.
• گزارش پلیس فتا مبنی بر شناسایی حساب کاربری متهم و IP مربوطه.
• شهادت نامه تعدادی از اعضای گروه و فعالان بازار مسکن مبنی بر تأثیر منفی خبر بر روند عادی معاملات و ایجاد نگرانی.
• گزارش کارشناسان اقتصادی مبنی بر عدم وجود هرگونه تغییر ناگهانی در قیمت مسکن منطقه در زمان انتشار خبر.
• اقاریر صریح متهم در مرحله بازپرسی مبنی بر انتشار پیام، اما با انکار قصد تشویش اذهان عمومی.

رأی دادگاه:

دادگاه با بررسی جمیع اوراق و محتویات پرونده، و ملاحظه دفاعیات متهم و وکیل ایشان، از آنجا که:

1. محتوای پیام منتشر شده توسط متهم، طبق نظر کارشناسان و وضعیت واقعی بازار، کذب و خلاف واقع بوده است.
2. بستر انتشار (گروه تلگرامی عمومی با تعداد اعضای بالا) و محتوای پیام (اثرگذاری بر یکی از مهم ترین بخش های اقتصادی و معیشتی مردم یعنی مسکن)، به خودی خود پتانسیل بالایی برای ایجاد تشویش اذهان عمومی داشته است.
3. شواهد و شهادت ها مبنی بر ایجاد نگرانی و واکنش های هیجانی در میان مردم پس از انتشار پیام، دلالت بر تحقق نتیجه تشویش اذهان عمومی دارد.
4. اگرچه متهم قصد تشویش اذهان عمومی را منکر شده است، اما با توجه به حجم و گستره انتشار، اهمیت موضوع، و علم متهم به غیر واقعی بودن خبر و همچنین عدم ارائه دلیل موجه و منطقی برای حسن نیت خود، دادگاه قصد مجرمانه متهم (یعنی تشویش اذهان عمومی) را محرز و مسلم می داند. (در اینجا دادگاه از قرائن و امارات موجود برای احراز قصد استفاده کرده است.)

لذا دادگاه، عمل ارتکابی متهم آقای الف را مصداق بارز جرم نشر اکاذیب به قصد تشویش اذهان عمومی از طریق سامانه رایانه ای، موضوع ماده 18 قانون جرائم رایانه ای می داند و ایشان را به [مثلاً: شش ماه حبس و 20 میلیون ریال جزای نقدی] محکوم می نماید. این رأی حضوری و ظرف مهلت 20 روز از تاریخ ابلاغ، قابل تجدیدنظرخواهی در دادگاه محترم تجدیدنظر استان می باشد.

رئیس شعبه [شماره] دادگاه کیفری دو

این نمونه نشون میده که چطور دادگاه با توجه به کذب بودن خبر، بستر انتشار، گستردگی انتشار و واکنش جامعه، حتی اگه متهم قصد رو انکار کنه، می تونه قصد تشویش اذهان عمومی رو احراز و اثبات کنه.

نتیجه گیری

خب رفقا، تا اینجا کلی با هم گشتیم و دیدیم که نشر اکاذیب به قصد تشویش اذهان عمومی چیه، چه فرقی با بقیه جرم ها داره، چه شرایطی برای محقق شدنش لازمه و اگه اتفاق افتاد، چه مجازات هایی در انتظار مرتکبشه. مهم ترین چیزی که باید تو ذهن داشته باشید، اینه که قانونگذار ما، هم به آزادی بیان اهمیت میده و هم به آرامش و نظم جامعه. جایی که این دوتا با هم گره می خورن، همون جاییه که باید حواسمون به حرف ها و کارهامون باشه.

فهمیدن قصد تشویش اذهان عمومی خودش یه دنیای پیچیده ست که هم برای شاکی و هم برای متهم، اثبات یا انکارش کار راحتی نیست. اینجا دیگه پای حدس و گمان نیست، بلکه همه چیز باید با دلیل و مدرک اثبات بشه. اگه حتی سهواً یا بدون نیت بد هم تو دام چنین پرونده هایی افتادین، یادتون باشه که سکوت کردن یا خودسرانه عمل کردن، فقط اوضاع رو بدتر می کنه.

فضای مجازی که امروز توش زندگی می کنیم، مثل یه شمشیر دو لبه ست. به همون اندازه که فرصت های خوب ایجاد می کنه، میتونه بستری برای پخش سریع دروغ ها و بهم ریختن ذهنیت عمومی هم باشه. پس بیاید همه با هم مسئولیت پذیر باشیم. هر خبری رو قبل از اینکه پخش کنیم، خوب بررسی کنیم، به منبعش شک کنیم و از خودمون بپرسیم: آیا این خبر واقعاً درسته؟ آیا اگه دروغ باشه، چه آسیبی می تونه بزنه؟ این مسئولیت پذیری هم به نفع خودمونه و هم به نفع کل جامعه. اگه هم دیدین که تو یه همچین پرونده ای گیر افتادین، چه به عنوان شاکی و چه متهم، بهترین کار اینه که حتماً با یه وکیل متخصص و باتجربه مشورت کنید. وکیل میتونه راه رو براتون روشن کنه و نذاره که بی دلیل آسیب ببینید یا آسیب برسونید.